A historia de María Soliña

María Soliña ou tamén María Soliño, nada no século XVI en Cangas, foi unha muller condenada polo tribunal inquisitorial acusada de practicar bruxería. Tras a súa morte, converteuse nun símbolo do sufrimento do pobo.

Un antropólogo alemán, estudoso das causas abertas contra as bruxas no seu pais, concluía nun traballo seu que a envexa veciñal fora a causa principal dos procesos contra esas mulleres.

Aquí en Cangas, a deplorable situación económica despois da invasión turca provocaría tamén nalgúns unha ansia pola pronta recuperación económica particular. O obxectivo era facerse cos capitais e os beneficios das mulleres viúvas, afectadas psiquicamente pola perda material e humana que causaran os turcos.

Coa cortina de fondo dos rituais sincréticos que aínda se practicaban en Galiza, a Inquisición e os seus colaboradores atoparían a clave das súas acusacións de bruxaría para obteren beneficios.

Así se producen as denuncias e mais os procesos contra María Soliña, Elvira Martínez, Catalina de la Iglesia, María Ribeira, Teresa Pérez, María R. Colasa, María dos Santos, Catalina Vidal e outras tantas máis da zona. Aquí recollemos só as referencias ás tres primeiras procesadas, por ser máis abondosa a documentación existente a respecto delas.

María Soliña

Case catro anos máis tarde do asalto dos turcos á vila de Cangas, a mediados de setembro de 1621, María Soliña, coñecida como «A Soliña» entre os seus veciños e como María de Solina polos tribunais, foi acusada de bruxaría ante o tribunal da Inquisición de Galiza, con sede en Santiago, e axiña se viu recluída no cárcere de Cangas pola xustiza ordinaria.

Doce testemuñas da vila fortaleceron cos seus relatos a acusación de prácticas de bruxaría contra esta muller de setenta anos, que logo sería trasladada a cárceres secretos e cuxos bens secuestrarían o 17 de setembro do ano 1621.

As supostas relacións co demo en xuntanzas arredor dunha fonte en determinadas datas do ano, como o San Xoán, a utilización de apócemas, feitizos e artificios para facer o mal e outras acusacións do mesmo estilo por parte das testemuñas levaron a María Soliña perante o Santo Tribunal de Santiago. Alí, mediante inhumanas torturas conseguiron que os anteditos relatos e obtiveron dela contraditorias declaracións sobre as súas prácticas demoníacas (nun principio admitiría que exercía de bruxa desde había máis de vinte e cinco anos, que renegara de Deus e que fixera moito dano, ademais de que se reunira co demo e mais con outras bruxas na mencionada fonte).

Na primeira audiencia ante o tribunal declarou que nos crueis tormentos que lle daban lle quitaran o xuízo e confirmara que era bruxa e que se arrepentía; porén, cando lle leron as súas declaracións ante a xustiza segrar, dixo que moitas cousas as escribiran durante o seu tormento, mais que non eran certas, que había só catro anos que a tiñan por bruxa e que non fixera morrer criatura ningunha, nin tivera nada que ver co demo, nin renegara de Deus. Afirmou, asemade, que se se inculpara de certas cousas era porque ameazaran con tornala á cámara do tormento da Inquisición, e que por iso se declarara bruxa desde había vinte anos.

María Soliña foi votada polo tribunal a in conspectu tormentorum o día 22 de xaneiro do ano 1622. Estando espida na cámara do tormento, declarou que renegara de Deus e que cría que o demo a viría salvar, e pediulles por Deus (?) misericordia aos seus xuíces. Por mor das torturas, seguiu autoinculpándose dos cargos, e o día 23 votaron para que fose reconciliada en forma e confiscación de bens. Foi sentenciada a levar o sambenito penitencial tan só durante medio ano máis.

A morte do seu home, Pedro Barba, e do seu xenro, Basco Gómez, xunto co apresamento e mais o cativerio de familiares mozos, como Pedro Martínez e Juan de Mandayo, non cabe dúbida de que tiveron que afectar tamén ao seu siso.

María Soliña, de setenta anos, morrería no tormento e, ao non poder levala en persoa ao auto de fe, no seu lugar porían unha figura de cartón e palla ao lombo dun burro, que percorrería as rúas para alegría do vulgo.

Despois de todo isto, os instigadores do proceso, a xustiza segrar, as testemuñas de Cangas e o tribunal da Inquisición, repartirían os bens da coitada anciá. Debemos lembrar que María Soliña pertencía a unha familia podente, pois o seu home era atalieiro do cerco real de Cangas, vigairo da confraría do Bon Xesús, beneficiador da fábrica da Colexiata e beneficiario dunha capela en Aldán. E, como xa dixemos, a envexa e máis a ambición que se desataron após da destrución da vila polos turcos e o desexo de moitos de recuperaren rapidamente as facendas que perderan serían o que daría orixe a estes procesos abertos contra as mulleres de Cangas.

A sona de María Soliña como símbolo do terror e da intolerancia transcendería a finais do século XIX da man das investigacións de Bernardo Barreiro, divulgado por diversos cantores do último terzo do século XX e, sobre todo, a través do poema «María Soliña» de Celso Emilio Ferreiro, divulgado por diversos cantores do último terzo do s. XX:

Polos camiños de Cangas,
a voz do vento xemía
ai, que soliña quedaches,
María Soliña.
Nos areales de Cangas,
muros de noite se erguían:
ai, que soliña quedaches,
María Soliña.
As ondas do mar de Cangas,
acedos ecos traguían:
ai, que soliña quedaches,
María Soliña.
As gueivotas sobre Cangas
soños de medo tecían:
ai, que soliña quedaches,
María Soliña.
Baixo os tellados de Cangas
anda un terror de auga fría:
ai, que soliña quedaches,
María Soliña.

Unha actualización do tema foi a obra homónima da compañía teatral Teatro de Ningures, que posteriormente dramatizaría o desembarco dos turcos e o proceso inquisitorial. Diversas novelas e filmes tamén se inspirarían nesta historia.

Elvira Martínez

Se María Soliña foi delatada bruxa aos catro anos do asalto turco de Cangas, Elvira Martínez sufriría a mesma acusación oito anos despois, en 1625, ao mesmo tempo que a súa amiga e compañeira de infortunio Catalina de la Iglesia.

Elvira Martínez, tamén acusada por varias testemuñas, foi apresada pola xustiza segrar de Cangas e, baixo torturas, declarou ser bruxa desde os vinte anos e estar casada co demo. Como viña sucedendo en moitos destes casos, en canto cesaban os tormentos, as procesadas revogaban todo ou parte do que dixeran por mor das inhumanas e vexatorias torturas.

Elvira Martínez sería condenada o 15 de xaneiro de 1627 a saír ao auto público de fe con insignias de bruxa e hábito penitencial, onde se lería a sentenza publicamente con méritos, abxuración de erros e reconciliación final. Logo do escarnio público, sería remitida de novo á xustiza segrar canguesa cun oficio no que se facía constar que non debía volver ser castigadapolo delito de bruxaría.

Tiña setenta e dous anos, era orfa e quedara pobre, posto que os depredadores da miseria lle arrebataran todo o capital da súa familia. Igual que coas outras «bruxas» canguesas, os seus familiares máis directos xa morreran, eran cativos dos turcos ou estaban na miseria.

Catalina de la Iglesia

Como xa dixemos, esta muller de trinta e nove anos foi compañeira de infortunio da anterior e, xunto con ela, viuse condenada a morrer queimada publicamente en Cangas por ditame da xustiza segrar da vila. Tamén sometida a torturas polo xuíz local, declarou ter pactos e relacións co demo, apostatar da fe católica, provocar a morte de cinco nenos e facer reunións de bruxaría na praia das Areas Gordas.

Ao cesar os tormentos, igual que nos casos anteriores, esta negara os feitos e ratificárase en realizar tales declaracións baixo o tormento dos verdugos de Santiago.

Catalina de la Iglesia foi votada polo tribunal a saír en público auto de fe con hábito penitencial e insignias de bruxa, a arrepentirse, abxurar dos seus erros e reconciliarse en forma. Ao día seguinte quitaríanlle o sambenito e remitiríana a Cangas cunha advertencia para a xustiza da vila de que, de aí en diante, non a poderían volver molestar.

A intervención do comisario da Inquisición en Cangas para salvar estas mulleres da fogueira non foi providencial. Tal e como apunta Jaime Contreras no seu excelente traballo sobre o Santo Oficio, este, á vista da falla de credibilidade e transparencia que si había noutros moitos casos de bruxaría, optara por ordenarlles aos xuíces, cregos, párrocos e señores que non actuasen pola súa conta e que tivesen máis tento nas detencións e nas causas e máis tino coas torturas. Con isto trataban de minorar o risco dunha revolta social, pois noutras zonas xa denunciaran numerosas mulleres (ata duascentas) por tales motivos.

TORMENTUM AD ERUENDAM VERTITATEM EST

O Santo Oficio da Inquisición créase fundamentalmente para combater e erradicar a herexía e manter a ortodoxia cristiá nos territorios da Coroa un espazo con influencias multirrelixiosas árabes e xudaizantes nuns casos e coa persistencia de crenzas sincréticas noutros. A expansión española, imperial cara a América e as numerosas relixións indíxenas virían fortalecer o papel do Santo Oficio por mor da intrínseca relación que se establece entre el e o poder político na defensa do catolicismo como elemento unificador do poder monárquico imperial.

De xeito parello, este corpo xurídico eclesiástico exercería como controlador das disidencias e mantedor da orde social en todos os aspectos, entre eles o estamental, para o que actuaría cun grande autoritarismo e como un mecanismo político do Estado.

Jaime Contreras, a quen seguimos, constata no seu traballo sobre a Inquisición que as condicións de desequilibrio social e económico que se daban na Galiza dese tempo eran semellantes ás que provocaron a explosión histérica das masivas cazas de bruxas en Navarra e no Pireneo aragonés.

En Galiza, cara ao ano 1611, estivo a piques de se desencadear un feito semellante cando os xuíces segrares das terras de Soneira e Bergantiños, co apoio do meiriño de Laxe, procederon contra unha viúva de sesenta anos, pobre, esmoleira e vagabunda á que acusaron de bruxa. Baixo tormento, delataría outras cinco mulleres e declararía que, xunto con 200 persoas máis, constituían grupos que practicaban aquelarres e misas negras en adoración ao demo, así como outros ritos de iniciación con accesos carnais, mortes de nenos e conxuros para danar as colleitas.

O gran número de persoas denunciadas fixo intervir a Inquisición, que non só salvou as detidas, como ocorreu en Cangas con Elvira Martínez e Catalina de la Iglesia, senón tamén as demais, ás que non se molestou. Dese xeito, ao desautorizaren os métodos segrares, evitouse un posible estalido social na comarca.

Por esa causa non transcendería tanto este feito como os casos das «bruxas» canguesas, as cales contarían coa publicidade dalgúns dos documentos procesais e, sobre todo, coa mitificación literaria da figura de María Soliño, «A Soliña».

Durante o proceso ás «bruxas» de Cangas, entre 1621 e 1627, só un dos ministros do Santo Oficio, o licenciado Diego Gómez Correa Ozores, natural de Vigo, permanecería no cargo (1621-1628) sen interrupción. Outros ministros, temporalmente presentes nos procesos, foron Pedro Fernández de Cea (1616-1623), Isidoro de San Vicente (1620-1622), Martín Alonso Adán (1623-1626), Benito Méndez y Andrade (1625-1631) e Plácido Sequeiros Sotomayor (1627), a maioría deles con apelidos galegos.

Sobre os métodos de tortura para tirarlles da lingua aos procesados existe abondosa «literatura», que esaxera e mitifica artiluxios varios e dota algúns dun aspecto que os fai emblemáticos entre os pescudadores destes temas.

Vén isto ao caso porque, no referente a Galiza, atopáronse restos destes aparellos nalgunhas casas da Inquisición, espalladas polo noso rural e semellantes á que existía en Coiro, no lugar de Parada.

Por unha carta informativa, enviada desde Santiago ao Consello Supremo do Santo Oficio o 7 de xaneiro de 1654, temos noticia dos métodos de tortura que se utilizaban na sede central da Inquisición galega en Santiago, na cal, textualmente, os inquisidores se queixan «del poco dolor que dan« e piden permiso para usar o trampazo, como fai a Inquisición de Córdoba. Na mesma misiva refírense aos «tormentos de cordas» que se aplicaban no en por si incómodo potro de escada e como os garrotes, que eran cordas grosas atadas arredor dos brazos, se facían constrinxir ao xirar un pau a xeito de torniquete para fender a carne e chegar incluso ata o óso. Outro tormento mencionado na misiva era a garrucha, unha roldana na que penduraban os reos atados coas mans cara atrás, o que producía a desarticulación dos húmeros, das omoplatas e da clavícula e causaba deformacións irreversibles.

Imagen ficticia de una cámara de tortura inquisitorial. Grabado del siglo xviii de Bernard Picart.

Tamén se sinalan as chamadas vueltas de trampa, semellantes ás mancuerdas pero aplicadas nas extremidades inferiores, que os inquisidores santiagueses consideraban febles e por iso «suplican licencia y permisión» para usar os trampazos. Estes aplicábanse nos pés mediante o estirón de cordas atadas ás dedas gordas, de onde pendía o reo, «demás que juntando las espinillas (canelas) y huesos de las piernas producían un gran dolor». Alúdese tamén a outros tormentos que non se explican por seren de uso frecuente, como poden ser os de auga, que consistían en verter auga sobre a boca do torturado a través dun pano fino, o que asfixiaba a vítima e inundaba as súas vías respiratorias.

Con todo, o máis paradoxal desta carta é a consideración de febles que o tribunal santiagués lles daba a estas torturas, ás que habería que engadir o maltrato psicolóxico, que daquela non se consideraba, pois os tormentos adoitaban practicarse de noite, privando os procesados de durmir e dunha alimentación axeitada, para así provocar a súa fraqueza física e de espírito.

Continuar: Representación Teatral: «Cangas 1617: A Defensa da Vila – María Soliña».